PHẢN VỆ VÀ VACCINE COVID-19

PGS. TS. BSNT Hoàng Thị Lâm

Trưởng bộ môn Dị ứng – Miễn dịch lâm sàng, Đại học Y Hà Nội

Trung tâm Y khoa số 1, Bệnh viện Đại học Y Hà Nội

Trưởng khoa Dị ứng, Miễn dịch & Da liễu, bệnh viện E

Chủ tịch chi hội Dị ứng Miễn dịch Y học giấc ngủ.

Phản vệ là tình trạng dị ứng cấp tính xảy ra sau khi tiếp xúc với nguyên nhân gây dị ứng. Sốc phản vệ là phản ứng phản vệ nặng, đe dọa cuộc sống.  Do giãn mạch, tăng tính thấm thành mạch cũng như co thắt phế quản mà có các triệu chứng như: ban đỏ ngứa trên da, có thể kèm theo phù Quincke,  khó thở, thở rít, tím môi đầu chi, hốt hoảng kích thích v.v… nặng nữa có thể có các triệu chứng suy hô hấp, trụy tim mạch, mất tri giác, đái ỉa không tự chủ v.v… Nếu không được điều trị đúng kịp thời, bệnh nhân rất dễ tử vong.  Tiên lượng của sốc phản vệ phụ thuộc vào thời gian xuất hiện triệu chứng, mức độ nặng của cơ quan tổn thương, cơ địa dị ứng của người bệnh, nguyên nhân dị ứng, và hướng xử trí sau khi có các triệu chứng phản vệ. Phản vệ thường xảy ra ở những người có cơ địa dị ứng, cho nên cùng một nguyên nhân, nhưng có người sốc phản vệ có  người không.

Đại dịch COVID-19 bắt đầu từ cuối năm 2019 và hiện nay đã ảnh hưởng trên toàn thế giới với gần 160 triệu người nhiễm và hơn 3 triệu người tử vong. Rất may mắn, trong thời gian ngắn các nhà khoa học đã phát triển thành công vaccine ngừa COVID-19 để áp dụng trên người. Có nhiều loại vaccine với các công nghệ sản xuất khác nhau, do đó tác dụng không mong muốn cũng không giống nhau giữa các loại vaccine. Các tác dụng không mong muốn này xảy ra với tỉ lệ không thấp, hầu hết là do đáp ứng miễn dịch bảo vệ được tạo ra bởi vaccine mà không phải là phản ứng dị ứng. Tỉ lệ phản ứng phản vệ với vaccine nói chung khá thấp, đặc biệt là sốc phản vệ, ước tính khoảng 1 trường hợp trên 1 triệu liều vaccine.  Tuy nhiên, theo Tổ chức Y tế Thế giới, trong những ngày đầu tiên, sử dụng vaccine của PfizerBioNTech COVID-19 đã có 2 trường hợp có phản ứng phản vệ ở nước Anh và và 6 trường hợp ở Mỹ. Như vậy, tỉ lệ này dường như cao hơn con số chung nói trên, ước tính 1:200,000 liều đối với Pfizer-BioNTech vaccine và 1:360,000 đối với Moderna vaccine. Tuy nhiên, trong quá trình thử nghiệm lâm sàng, không có trường hợp sốc phản vệ nào xảy ra với các vaccine ngừa COVID-19. Có lẽ nguyên nhân là do quá trình chọn đối tượng tham gia đã loại trừ các bệnh nhân có tiền sử dị ứng. Phản ứng dị ứng với vaccine có thể đến từ bản thân thành phần chính của vaccine, nhưng cũng có thể do chất bảo quản hoặc kháng sinh hoặc lượng nhỏ protein còn sót lại trong quá trình sản xuất (ví dụ tế bào phôi).  Những bệnh nhân có tiền sử dị ứng sẽ tăng nguy cơ dị ứng với vaccine hơn so với người bình thường.

Polyethylene glycols (PEG) là một thành phần trong vaccine được sử dụng nhiều công nghệ thực phẩm (phụ gia thực phẩm) và y học (thuốc, các sản phẩm hỗ trợ) cũng như đồ gia dụng (mỹ phẩm, chất làm sạch). Tỉ lệ dị ứng với PEG không cao, tuy nhiên, tỉ lệ này đang có xu hướng ngày một tăng với bệnh cảnh lâm sàng nặng nề. Thậm chí có trường hợp xuất hiện phản ứng phản vệ khi làm test da để phát hiện dị ứng với PEG. Nhân viên y tế là những người tiếp xúc nhiều với các sản phẩm chứa PEG, do đó sẽ dễ mẫn cảm với chất này, dẫn đến tăng nguy cơ dị ứng với vaccine có chứa PEG hơn so với người bình thường. Mặc dù vậy, tỉ lệ thấp dị ứng với PEG, trái ngược với tỉ lệ dị ứng vaccine cao, cho thấy ngoài PEG ra còn có các thành phần khác trong vaccine có tiềm năng gây dị ứng.

Thực tế, RNA trong vaccin cũng có khả năng sinh miễn dịch, do đó cũng dễ gây phản ứng hơn. Ngoài PEG, một chất khác có trong thành phần của hầu hết các vaccine ngừa COVID-19 là polysorbate 80. Ngoài việc có mặt trong các loại vaccine, chất này còn có trong thực phẩm, thuốc (thuốc sinh học, kháng thể đơn dòng). So với PEG thì polysorbate 80 có trọng lượng phân tử thấp hơn. Polysorbate 80 đã được báo cáo là gây phản ứng phản vệ (qua trung gian IgE) trong thực nghiệm trên động vật. Phần lớn bệnh nhân dị ứng với PEG đều dung nạp với polysorbate 80 trong thành phần của vaccine. Một phần nhỏ những người dị ứng typ nhanh với PEG có thể mẫn cảm chéo với polysorbate 80 (có thể phát hiện bằng test da). Mặc dầu vậy, CDC (Mỹ) vẫn khuyến cáo không nên sử dụng vaccines của Pfizer-BioNTech hoặc AstraZeneca cho những cá nhân dị ứng với polysorbates.

Phản ứng phản vệ thông thường xảy ra trong vòng 15-30 phút sau tiêm vaccine. Những bệnh nhân mắc bệnh Bệnh tế bào Mast (Mastocytosis)  hoặc những bệnh nhân mắc Hội chứng hoạt hóa tế bào Mast có thể tiêm vaccine nhưng cần giữ lại theo dõi lâu hơn.

Nếu có triệu chứng của phản vệ, cần theo dõi và điều trị theo đúng phác đồ của Bộ Y Tế ban hành. Ngoài các triệu chứng lâm sàng, tiền sử dị ứng, xét nghiệm tryptase trong máu rất quan trọng trong việc xác định phản vệ, đặc biệt là sốc phản vệ do vaccine, nhất là ở người lớn. Lưu ý một số thuốc kháng histamine có chứa PEG trong thành phần, cần thận trọng. Những bệnh nhân xuất hiện triệu chứng phản vệ khi tiêm vaccine liều đầu tiên thì không nên tiêm liều thứ hai nữa. Những bệnh nhân có phản ứng tại chỗ tiêm (ví dụ mày đay) thì mũi thứ hai nên được tiêm ở bệnh viện nơi sẵn sàng có đơn vị hồi sức cấp cứu. Nhiều lúc mũi 1 vaccine là thời gian để tạo ra hiện tượng quá mẫn, khi tiêm vaccine mũi 2 lúc đó mới xuất hiên phản ứng phản vệ, nặng nữa là sốc phản vệ. Cho nên nếu tiêm mũi 1 không có vấn đề gì, không có nghĩa là mũi 2 vaccine hoàn toàn an toàn. Mặc dù vậy, tỉ lệ phản vệ đối với vaccine khá thấp, cho nên các cá nhân cho dù nằm trong diện nguy cơ, cũng nên tuân thủ chỉ định và chống chỉ định tiêm vaccine của bác sỹ (Các lưu ý khi tiêm vaccine ngừa COVID-19).

Các lưu ý khi tiêm vaccine ngừa COVID-19

Vaccine phòng COVID-19 là một trong những tiến bộ của y học ngày nay trước đại dịch đang lan tràn toàn cầu. Đây là vũ khí hữu hiệu nhất của nhân loại trong việc phòng và giảm tỷ lệ tử vong do COVID-19. Đây chính là biện pháp chủ động trong cuộc chiến này song song với việc phát hiện, truy vết, xét nghiệm, chẩn đoán và điều trị. Các phản ứng không mong muốn với các mức độ khác nhau do dùng vaccine phòng COVID-19 là không tránh khỏi, mặc dù tỷ lệ người tiêm có phản ứng nặng là vô cùng thấp. Tuy nhiên, lợi ích mà nó đem lại là vô cùng lớn lao và là “chiếc áp giáp” hiệu quả hiện nay.